రజాకార్ల జ్ఞాపకాలు రాజకీయ ప్రయోజనాలు
22-09-2017 04:06:09
1947–1948 మధ్య రాజ్యేతర సాయుధ బలగాలు అన్నివైపులా తమ తమ పోరాటాల పేరుతో హింసకి పాల్పడ్డాయి. రాజ్యేతర సాయుధ బలగాలన్నీ ప్రమాదభరితమే అయినప్పుడు కేవలం రజాకార్ల హింస గురించే అప్పుడూ, ఇప్పుడూ ఎక్కువగా రాశారు. సులువనేగా?
హైదరాబాదు రాజ్యాన్ని భారత దేశంలో కలిపిన తీరుని ఇరుకు జాతీయవాద పరిధి నుండి బయటకి తెచ్చి అది విలీనమా, విమోచనమా లేక విద్రోహమా అన్న సందిగ్ధాన్ని 2009లో మొదలయిన తెలంగాణ రాష్ట్ర పోరాట సందర్భం లేవనెత్తింది. ప్రజాస్వామిక తెలంగాణ కోరే వారందరూ విద్రోహంతో మొదలయ్యి నెమ్మదిగా విలీనమే అన్న వాదనకి రాజీ పడితే, విమోచన వాదానికి దాసోహం అయిన వారు ఒక పట్టాన దాన్ని వదలలేక పోతున్నారు. తెలంగాణ ప్రజల పోరాట స్ఫూర్తికి ప్రతీకలయిన భూస్వామ్య వ్యతిరేక తెలంగాణ సాయుధ పోరాటం, నక్సలైటు ఉద్యమాలని పక్కన పెట్టేసి, హైదరాబాదు రాజ్యంలో 1947–1948 మధ్య జరిగిన నిజాం ప్రభుత్వ వ్యతిరేక పోరాటంపై, ఆ సమయంలో రజాకార్లని వ్యతిరేకించిన తీరుపై మన దృష్టిని కేంద్రీకరించాలని వీరి ఆరాటం. క్షీణించిన రాచరిక వ్యవస్థపై కొత్త జాతి-రాజ్య (Nation State) విజయంగా మాత్రమే చూడవలసిన ఈ ఘటనని ‘ముస్లిం రాజు, ముస్లిం ప్రజల’పై ‘హిందువుల ప్రజాస్వామ్య’ విజయంగా చిత్రీకరించాలని వీరి ప్రయత్నం. అయితే చరిత్రని ఇలా పాక్షికంగా గుర్తుంచుకోలేం. గడచిన డెబ్బై ఏళ్లలో రజాకార్ల వ్యతిరేకత, వారి జ్ఞాపకం, దాని కేంద్రంగా చేసుకున్న చరిత్ర రచనలు, ఆ రెండిటినీ బలపరిచే సంస్కృతి ముస్లిం వ్యతిరేకతకు, హింసాత్మక పరిణామాలకు దారితీసాయి. వాటన్నింటినీ పరిశీలిస్తే, విమోచన వాదం కొత్త తెలంగాణ రాష్ట్రంలో ప్రజాస్వామ్య వ్యవస్థలు, సంబంధాల నిర్మాణానికి ఎంత మాత్రం ఉపయోగపడదని అర్థమవుతుంది.
మొదటగా కొన్ని వాస్తవాలు ప్రస్తావించాలి. కిశోరీలాల్ నీలకంఠ్ నవల ‘రజాకార్’లో వర్ణించినట్లు లేదా అనేక మంది ప్రచారం చేసినట్లు రజాకార్లు హైదరాబాదు రాజ్యంలో దశాబ్దాల తరబడి లేరు. కేవలం సంవత్సరం – 1947 నుండి 1948 మధ్య మాత్రమే వున్నారు. 1927లో పుట్టిన ఇత్తెహాదుల్ ముస్లిమీన్ 1936 వరకు హైదరాబాదు రాజ్యంలో ఒక మత సంస్కరణ సంస్థగా, ముస్లిం వర్గాల మధ్య ఐక్యత తీసుకురావటానికి, స్త్రీల చదువు, ముస్లింలలో రాజకీయ అవగాహన, ఒక రకంగా చెప్పాలంటే, ఆంధ్ర మహాసభ తీరులోనే పనిచేసింది. 1935లో భారత ప్రభుత్వ చట్టం వచ్చి ఎన్నికలు మొదలయిన తరువాత, హైదరాబాదు రాజ్యంలో రాజకీయ సంస్కరణల కోసం, బాధ్యతాయుత ప్రభుత్వం కోసం హైదరాబాదు రాష్ట్ర కాంగ్రెసుతోనూ, నిజాం ప్రభుత్వంతోనూ అనేక చర్చలు జరిపింది. ఈ చర్చలు 1944 వరకు కొనసాగాయి. 1946–47ల మధ్య పరిమిత ఓట్ల ఎన్నికలలో పాల్గొని, మంత్రివర్గంలో దళిత మంత్రులతో కలిసి పనిచేసింది. 1947లో బ్రిటిషు వారు భారత దేశానికి స్వతంత్రం ప్రకటించిన తరువాత, శాంతి భద్రతలు పూర్తిగా విచ్ఛిన్నమైన హైదరాబాదు రాజ్యంలో పోలీసులకి సహాయ పడటానికి ఆ పార్టీ అధ్యక్షుడు స్వచ్ఛంద రక్షణ దళం వుండాలని ప్రతిపాదించాడు. హైదరాబాదు రాజ్యాన్ని పరిరక్షించాలన్న ఆకాంక్షతో ఇటువంటి దళాన్ని సమర్థించిన వారిలో బి. శ్యామసుందర్ కూడా వున్నారు. ఇటువంటి ఆకాంక్ష అప్పట్లో అనేక మందిలో ఉందనటానికి నిదర్శనం వీరిలో ముస్లింలే కాక, దళితులు, బహుజనులు, రెడ్డి కులాల వారు కూడా వున్నారని చారిత్రకంగా రికార్డు చేయబడి వుంది. దీనికి నిజాం ప్రభుత్వం సహాయం చేసిందా, లేదా అన్నది ఇప్పటికీ తేలని చర్చ.
అయితే ఈ రజాకార్లలో చాలామందికి కర్రలు, కత్తులు తప్ప తుపాకులు లేవని అటువంటి వారు హైదరాబాదు రాజ్యాన్ని భారత సైన్యం నుండి రక్షిస్తారనుకోవటం హాస్యాస్పదమని బీబీసీ, టైమ్స్ పత్రికల జర్నలిస్టులు రాసారు. కానీ తెలంగాణ గ్రామాలలో రెడ్డి దొరలు ఇటువంటి వారిని ప్రయివేటు సైన్యంగా వాడుకుని కమ్యూనిస్టు ఉద్యమకారులని, కొంత మేరకి కాంగ్రెసు వారిని భయభ్రాంతులని చెయ్యటానికి, చంపటానికి వాడుకున్నారనేది వాస్తవం. ఈ భయం వల్ల రెండు, మూడు లక్షల మంది ప్రజలు హైదరాబాదు రాజ్యాన్ని వదిలి కొంత కాలం వేరే ప్రాంతాలకి వలస వెళ్లారనేది కూడా వాస్తవమే. దీనికి మందుముల నరసింగరావు, పుచ్చలపల్లి సుందరయ్య పుస్తకాలే సాక్ష్యాలు. వట్టికోట ఆళ్వారుస్వామి రాసిన గంగు నవల కూడా దీనికి అద్దం పడుతుంది.
అయితే, జరిగిన దమనకాండ, హింస గురించిన సమాచారం ఎంతమేరకు సహేతుకమైనదో, ఎంతమేరకు అసత్య ప్రచారంలో ఉన్నదో అన్నది చర్చనీయాంశం. ఒక పక్క భారత సైన్యం కాంగ్రెసు వాదులని, ఆర్య సమాజ్ వారినీ, హైదరాబాదు రాజ్య సరిహద్దుల్లో ‘సరిహద్దు కేంపులలో’ పెట్టి, తుపాకులు, శిక్షణ ఇచ్చి సరిహద్దు గ్రామాల ప్రజలపై దాడులు జరిపి, వాటిని రజాకార్ల హింసగా ప్రచారం చేసిందనటానికి అనేక సాక్ష్యాలున్నాయి. ప్రజలపై జరిపే దాడుల్ని కూడా విమోచన పోరాటంలో కలిపెయ్యటంలో వున్న అనర్థాన్ని మనమింకా అర్ధం చేసుకోలేదనిపిస్తుంది. రజ్వీని, ఇత్తెహాదుని తీవ్రంగా వ్యతిరేకించిన అప్పటి ఔరంగాబాదు కలెక్టరు మొహమ్మద్ హైదర్ 2012లో వచ్చిన ‘అక్టోబర్ కూ’ అన్న తన జ్ఞాపికలో ఈ విషయం గురించి వివరంగా రాసారు. సరిహద్దు గ్రామాల్లో నివసించిన కుటుంబాలకి ఇప్పటికీ ఆ ‘స్వతంత్ర పోరాట యోధులు’ తమపై రాత్రులు జరిపిన ఆ దాడులు బాగా జ్ఞాపకమే. హైదరాబాదు చరిత్రపై వచ్చిన అనేక సాధికారిక పుస్తకాల్లో హైదరాబాదు స్వాతంత్ర పోరాట యోధులు చేసిన అల్లర్లు, దాడుల గురించి బాహాటంగానే రాసారు. నిజమైన రజాకార్ల దాడుల్ని తెలంగాణ గ్రామాల్లో తిప్పికొట్టిన ఉదంతాలు సాయుధ పోరాట లిఖిత చరిత్రలోనూ మనకి చాలానే కనిపిస్తాయి. మరోపక్క, కమ్యూనిస్టు పార్టీ కార్యకర్తలు రజాకార్లన్న అనుమానంతో అమాయకులైన ముస్లింలని చంపిన సంఘటనలు ఉన్నాయని స్వయంగా రావి నారాయణరెడ్డి, భీంరెడ్డి నరసింహారెడ్డి వంటి పెద్ద నాయకులే ఒప్పుకున్నారు. అంటే, 1947–1948 మధ్య రాజ్యేతర సాయుధబలగాలు అన్నివైపులా తమ తమ పోరాటాల పేరుతో హింసకి పాల్పడ్డాయి. రాజ్యేతర సాయుధబలగాలన్నీ ప్రమాదభరితమే అయినప్పుడు కేవలం రజాకార్ల హింస గురించే అప్పుడూ, ఇప్పుడూ ఎక్కువగా రాయబడింది. సులువనేగా?
ఆ సమయంలో అన్నిరకాల సాయుధబలగాలు చేసిన హింసగురించి దొరికిన సాధికారిక సాక్ష్యాధారాలని పోల్చిచూస్తే ఆ తరువాత రాసిన అనేక చరిత్రరచనల్లో రజాకార్లవల్ల జరిగిన హింసని ఎక్కువచేసి చూపించారని తెలుస్తుందని, రజాకార్లు చేసే హింసపై వచ్చినకథనాలు అప్పుడేపుట్టిన భారతరాజ్యానికి హైదరాబాదు రాజ్యంపైకి సైన్యాన్ని పంపటానికి ప్రధాన కారణంగా ఉపయోగపడ్డాయి అని, సునీల్ పురుషోత్తం అనే చరిత్రకారుడు సాధికారంగా వివరించారు. భారత ప్రభుత్వం ఆ సమయంలో హైదరాబాదుపై విడుదల చేసిన శ్వేత పత్రం చూస్తే, సాధారణ ప్రజలకు పోలీసుల నుంచి ఎదురయిన రోజువారీ వేధింపులు ఎక్కువగా, రజాకార్ల హింస తక్కువగా ఉంటుంది. ఇలా సైనికప్రయోగం చేసి ‘హైదరాబాదు రాజ్య విముక్తి’ కోసం ‘రజాకార్లని అణచివేయటాన్ని’ రాజకీయ ప్రయోజనాలకు ఉపయోగించుకున్న ఘనత భారత జాతి-రాజ్యానికి దక్కుతుంది. ఇలా, అప్రమేయంగా, రజాకార్లఅణచివేత సిద్ధాంతాన్ని అనేక రకాల రాజకీయ ప్రయోజనాలకు వాడుకోవటానికి నాంది పలికింది కూడా.
రజాకార్ల జ్ఞాపకాలు, రాజకీయ ప్రయోజనాలు - 2
http://www.andhrajyothy.com/artical?SID=467886
విస్తృత రాజకీయ, చారిత్రిక సందర్భం నుంచి విడదీసి దొరల పీడన, రజాకార్లుతో నిండిన హైదరాబాదు రాజ్యాన్ని తెలుగు సినిమాలు, సాహిత్యం ద్వారా ప్రజా సంస్కృతిలో భాగం చేసి, ప్రజల జ్ఞాపికల్లో నాటుకునేలా చేసారు. ఇటువంటి అమూర్త రజాకార్ల జ్ఞాపికలే ఇప్పుడు అనేక మంది మనస్సులో చరిత్రగా రూపుదిద్దుకుని ప్రస్తుత హిందూత్వ రాజకీయాలకి ముడి సరుకుగా ఉపయోగపడుతున్నాయి.
భారత సైన్యం హైదరాబాదు రాజ్యాన్ని స్వాధీనం చేసుకున్న వెనువెంటనే గ్రామాల్లో రజాకార్లని అంతమొందించే పేరుతో ముస్లిములపై పెద్దఎత్తున హింస, అత్యాచారాలు జరిగాయి. ‘రజాకార్లు’ చేసిన హింసకు ‘ప్రతి హింస’గా చెప్పుకుంటూ కాంగ్రెసు వాదులు, హైదరాబాదు ఉద్యమకారులు, కొన్ని హిందూ బృందాలు పాల్పడిన ఈ హత్యాకాండను ఖండిస్తూ... పద్మజా నాయుడు రాసిన ఉత్తరంతో స్పందించి అప్పటి ప్రధాని నెహ్రూ పంపిన సుందర్లాల్ ఇటువంటి మారణకాండలో 40,000 మందికి పైగా మరణించి వుంటారని తనరిపోర్టులో రాస్తే, ఆ నివేదికని బ్రిటిషు పార్లమెంటు చర్చించింది కానీ, భారత పార్లమెంటులో చర్చకు రాలేదు. ఈమధ్యే వచ్చిన ఏ.జి. నూరాని పుస్తకంలో ఆయన ఈ విషయాలని చర్చించారు. అట్లాగే సునీల్ పురుషోత్తం తనవ్యాసంలో ఈ దారుణ హింస ద్వారా కొత్తగా ఏర్పడిన భారత జాతి-రాజ్యం ముస్లింలని ఒక పెద్ద రాజకీయ సమూహ స్థాయి నుంచి ఒక మతపరమైన మైనారిటీగా కుదించి తనలో కలుపుకుందని ప్రతిపాదించారు. ఇది ‘రజాకార్లని అణిచేప్రక్రియ’లో ఒనకూడిన రెండవ రాజకీయ ప్రయోజనం.
ఆ తరుణంలో జనరల్ జయంతినాథ్ చౌదరి ఆధ్వర్యంలో ఏర్పడ్డ సైనిక ప్రభుత్వం అన్ని చోట్ల చెలరేగిన హింసని తగ్గించాలన్న ఉద్దేశంతో - రజాకార్ల సానుభూతి పరులు, రజాకార్లు, కాంగ్రెసు సభ్యులు, ఆర్య సమాజ్ ప్రచారకులు, హైదరాబాదు రాజ్య ఉన్నతాధికారులు - అందరినీ జైల్లో పెట్టింది. సాక్ష్యాధారాలు లేకపోవటం వల్ల రజాకార్ల సానుభూతి పరులని వదిలేస్తూ, వారితో పాటు, జైళ్లలో వున్న ‘హిందూ’ ఉద్యమకారులని కూడా తేలిక శిక్షలతో లేదా శిక్షలు లేకుండా వదిలేసింది. వారిది ప్రతి హింస మాత్రమే నని, వారు రజాకార్ల హింసని తట్టుకోలేక ప్రతి హింసకి పాల్పడ్డారని బలంగా అధికారులు నమ్మటమే దీనికి కారణమని టేలర్ షర్మన్ అనే చరిత్రకారిణి ఈ మధ్యే రాసిన పుస్తకంలో అప్పటి కేంద్ర, రాష్ట్ర అధికారుల మధ్య జరిగిన పలు ఉత్తర ప్రత్యుత్తరాలు, అప్పటి వార్తా పత్రికల నివేదికల ఆధారంగా నిర్ధారించారు . ఇలా 1950 లలో అనేక మంది నేరస్థులు శిక్షలు లేకుండా బయట పడ్డారు. ఇది విమోచన పోరాట చరిత్ర వల్ల నెరవేరిన మరొక పరోక్ష ప్రయోజనం.
ఈ చరిత్రకారిణే ఇంకొక విషయం కూడా సాక్ష్యాలతో సహా చెప్పారు. హిందువులు చేసింది ప్రతి హింసగా నమ్మటం వల్ల సైనిక ప్రభుత్వం ముస్లింలపై జరిగిన హింసా కాండని గుర్తించటానికి నిరాకరించింది అని. అప్పటి జనరల్ చౌదరి ప్రభుత్వం ప్రధాన మంత్రి నెహ్రు నుంచి, కేంద్ర ప్రభుత్వం నుంచి ఎన్ని ఉత్తరాలు వచ్చినా పట్టించుకోలేదు. స్థానిక ముస్లిం రాజకీయవేత్తలు, పెద్ద మనుషులు ఎన్ని సార్లు ప్రభుత్వాన్ని అర్థించినా లక్షలాది బాధిత ముస్లింలకు సహాయ కార్యక్రమాలు చేపట్టలేదు. ప్రకటించిన కార్యక్రమాలకి డబ్బులివ్వలేదు. దీని వల్ల ముస్లింల నుంచి భూములు, ఇళ్ళు లాక్కున్న వాళ్లకి సాధికారత లభించింది. ఇది రజాకార్లని అణచే వ్యూహం వల్ల లభించిన నాల్గవ రాజకీయ ప్రయోజనం.
ఈ ప్రతి హింస సిద్ధాంతాన్ని ఇంకా ముందుకి తీసుకెళ్లి, హిందువులకి సమన్యాయం చెయ్యాలంటే, ముస్లిం ఉద్యోగుల్ని బర్తరఫ్ చెయ్యాలని లేదా వారి స్థాయి తగ్గించాలని, మరి కొంత మందిని శిక్షించాలని కూడా ప్రభుత్వం నిర్ణయించింది. అలా కొన్ని నెలల్లో దాదాపు 75 వేల మంది ఉద్యోగుల్ని పదవుల్లోంచి అకారణంగా తొలగించింది. మొహమ్మద్ హైదర్ వంటి జిల్లా కలెక్టర్లని అరెస్టు చేసి జైళ్లలో పెట్టింది. పాత బస్తి ముస్లింల ఆర్థిక పతనంపై 1960 లలో రషీయుద్దీన్ ఖాన్ చేసిన సర్వేలో అంతకు ముందటి ఉస్మానియాలో పనిచేసిన అధ్యాపకులతో సహా అనేక మంది రిక్షాలు నడుపుతున్నారని, పేదరికం విపరీతంగా పెరిగిందని, అప్పటి రిక్షాలు లాగే వారిలో 80% ముస్లింలే నని తేలింది. అలా ముస్లింలని రజాకార్ల అణచివేత పేరుతో, నిజామ్ వ్యతిరేకత పేరుతో, కోలుకోలేని విధంగా దెబ్బ తియ్యటం, ఈ చరిత్ర వల్ల లభించిన ఐదవ రాజకీయ ప్రయోజనం.
ఇకపోతే, రజాకార్ల పేరుతో ఇప్పటికీ నెరవేరుతున్న పెద్ద ప్రయోజనం, ఏభయ్యేళ్ల నుండి హైదరాబాదు ముస్లిం ప్రజల మద్దతు వున్నమజ్లీస్ పార్టీని రజాకార్ల వారసులు అన్న పేరుతో మత తత్వ పార్టీగా చిత్రీకరించటం. స్వాతంత్ర్యానంతరం 1957లో పునర్జీవనం పొందిన ఈ పార్టీ భారత రాజ్యాంగ పరిధిలో పనిచేస్తామని, పార్టీ ఎజెండా ని మార్చుకుని లౌకిక సిద్ధాంతాన్ని ఎన్ని దశాబ్దాలు మోసినా, వీలున్నప్పుడల్లా వారిని స్వాతంత్ర పూర్వ రజాకార్ల వారసులు అనటం మామూలయి పోయింది. ఉదాహరణకి, 2010 లో అప్పటి ఆంధ్రప్రదేశ్ అసెంబ్లీ లో తెలంగాణ ఉద్యమకారులపై కేసులు ఎత్తివేయాలని పెద్ద చర్చ నడిచినప్పుడు, అక్బరుద్దీన్ ఒవైసి పాత బస్తీ యువకులు కూడా తెలంగాణ లో భాగమేనని, ఉగ్రవాదులనే పేరుతో పెట్టిన అబద్ధపు కేసుల వల్ల వారి జీవితం, చదువు నాశనమవుతోందని, కాబట్టి వాటిని కూడా ఎత్తివేయాలని అర్థిస్తే, అన్ని పార్టీలు బీజేపీ నుంచి వామపక్ష వాదులతో సహా కూడగట్టుకుని మజ్లీస్ని రజాకార్ల వారసులని నిందించాయి. ఇలా రజాకార్ల వారసులన్న నింద దీర్ఘ కాలంగా ముస్లింలు ఎన్నుకుంటున్న ఒక పార్టీని, వారు ప్రాతినిధ్యం వహిస్తున్న ముస్లింలని, తెలుగు సమాజం నుంచి వేరు చెయ్యటానికి, దూరంగా ఉంచటానికి ఉపయోగపడింది.
విస్తృత రాజకీయ, చారిత్రిక సందర్భం నుంచి విడదీసి దొరల పీడన, రజాకార్లుతో నిండిన హైదరాబాదు రాజ్యాన్ని తెలుగు సినిమాలు, సాహిత్యం ద్వారా ప్రజా సంస్కృతిలో భాగం చేసి, ప్రజల జ్ఞాపికల్లో నాటుకునేలా చేసారు. ఇటువంటి అమూర్త రజాకార్ల జ్ఞాపికలే ఇప్పుడు అనేక మంది మనస్సులో చరిత్రగా రూపుదిద్దుకుని ప్రస్తుత హిందూత్వ రాజకీయాలకి ముడి సరుకుగా ఉపయోగపడుతున్నాయి.
నిజాం వ్యతిరేకత లాగే, రజాకార్ల వ్యతిరేకత ముస్లిం వ్యతిరేకతకు చిహ్నంగా పనిచేస్తుంది. కుల వ్యతిరేక రాజకీయాలతో, ప్రాంతీయ స్పృహతో ప్రజాస్వామ్యీకరించబడిన తెలంగాణ సమాజాన్ని రజాకార్లనే (లేదా నిజాం) డెబ్బై ఏళ్ల ముసలి భూతం సహాయంతో ముస్లిం వ్యతిరేక హిందువులుగా ఐక్యం చెయ్యటానికి ‘విమోచన వాదం’ ఇప్పుడు ప్రయత్నిస్తోంది. ప్రతి ప్రాంతంలో, ప్రతి సందర్భంలో ‘ప్రతి హింస’ సిద్ధాంతాన్ని హిందుత్వ వాదులు ముస్లిం వ్యతిరేకత ని పెంపొందించటానికి అన్ని మాధ్యమాల (ముఖ్యంగా సామాజిక మాధ్యమాలు) ద్వారా వాడుకుంటున్న వాస్తవం ఈ రోజు మన ముందు వుంది. డెబ్బై ఏళ్ల పాటు నిరంతరాయంగా ముస్లిం వ్యతిరేక రాజకీయ ప్రయోజనాలకు ఉపయోగపడిన హైదరాబాదు రాజ్య రజాకార్ల అణచివేత సిద్ధాంతాన్ని - మళ్ళా అందరికీ గుర్తు చేస్తామని ప్రకటిస్తున్న విమోచన వాదులు, సెప్టెంబర్ 17 ని తెలంగాణ విమోచన దినంగా ప్రకటించాలని వాదిస్తున్న రాజకీయ శక్తులు ఏ ప్రయోజనాలకు వారిని ఉపయోగించుకుంటారో పెద్దగా ఊహించనక్కర్లేదు. కానీ అటువంటి రాజకీయాలని వ్యతిరేకిస్తున్న ప్రజాస్వామ్య తెలంగాణ వాదులు, సామాజిక తెలంగాణ వాదులు ఇటువంటి విమోచన చరిత్ర రచనలని, జ్ఞాపికలని నిర్ద్వంద్వంగా వ్యతిరేకించాల్సిన అవసరం వుంది.
(సమాప్తం)
డాక్టర్ ఏ. సునీత
(మిగతా భాగం రేపటి సంచికలో)
డాక్టర్ ఏ. సునీత
22-09-2017 04:06:09
1947–1948 మధ్య రాజ్యేతర సాయుధ బలగాలు అన్నివైపులా తమ తమ పోరాటాల పేరుతో హింసకి పాల్పడ్డాయి. రాజ్యేతర సాయుధ బలగాలన్నీ ప్రమాదభరితమే అయినప్పుడు కేవలం రజాకార్ల హింస గురించే అప్పుడూ, ఇప్పుడూ ఎక్కువగా రాశారు. సులువనేగా?
హైదరాబాదు రాజ్యాన్ని భారత దేశంలో కలిపిన తీరుని ఇరుకు జాతీయవాద పరిధి నుండి బయటకి తెచ్చి అది విలీనమా, విమోచనమా లేక విద్రోహమా అన్న సందిగ్ధాన్ని 2009లో మొదలయిన తెలంగాణ రాష్ట్ర పోరాట సందర్భం లేవనెత్తింది. ప్రజాస్వామిక తెలంగాణ కోరే వారందరూ విద్రోహంతో మొదలయ్యి నెమ్మదిగా విలీనమే అన్న వాదనకి రాజీ పడితే, విమోచన వాదానికి దాసోహం అయిన వారు ఒక పట్టాన దాన్ని వదలలేక పోతున్నారు. తెలంగాణ ప్రజల పోరాట స్ఫూర్తికి ప్రతీకలయిన భూస్వామ్య వ్యతిరేక తెలంగాణ సాయుధ పోరాటం, నక్సలైటు ఉద్యమాలని పక్కన పెట్టేసి, హైదరాబాదు రాజ్యంలో 1947–1948 మధ్య జరిగిన నిజాం ప్రభుత్వ వ్యతిరేక పోరాటంపై, ఆ సమయంలో రజాకార్లని వ్యతిరేకించిన తీరుపై మన దృష్టిని కేంద్రీకరించాలని వీరి ఆరాటం. క్షీణించిన రాచరిక వ్యవస్థపై కొత్త జాతి-రాజ్య (Nation State) విజయంగా మాత్రమే చూడవలసిన ఈ ఘటనని ‘ముస్లిం రాజు, ముస్లిం ప్రజల’పై ‘హిందువుల ప్రజాస్వామ్య’ విజయంగా చిత్రీకరించాలని వీరి ప్రయత్నం. అయితే చరిత్రని ఇలా పాక్షికంగా గుర్తుంచుకోలేం. గడచిన డెబ్బై ఏళ్లలో రజాకార్ల వ్యతిరేకత, వారి జ్ఞాపకం, దాని కేంద్రంగా చేసుకున్న చరిత్ర రచనలు, ఆ రెండిటినీ బలపరిచే సంస్కృతి ముస్లిం వ్యతిరేకతకు, హింసాత్మక పరిణామాలకు దారితీసాయి. వాటన్నింటినీ పరిశీలిస్తే, విమోచన వాదం కొత్త తెలంగాణ రాష్ట్రంలో ప్రజాస్వామ్య వ్యవస్థలు, సంబంధాల నిర్మాణానికి ఎంత మాత్రం ఉపయోగపడదని అర్థమవుతుంది.
మొదటగా కొన్ని వాస్తవాలు ప్రస్తావించాలి. కిశోరీలాల్ నీలకంఠ్ నవల ‘రజాకార్’లో వర్ణించినట్లు లేదా అనేక మంది ప్రచారం చేసినట్లు రజాకార్లు హైదరాబాదు రాజ్యంలో దశాబ్దాల తరబడి లేరు. కేవలం సంవత్సరం – 1947 నుండి 1948 మధ్య మాత్రమే వున్నారు. 1927లో పుట్టిన ఇత్తెహాదుల్ ముస్లిమీన్ 1936 వరకు హైదరాబాదు రాజ్యంలో ఒక మత సంస్కరణ సంస్థగా, ముస్లిం వర్గాల మధ్య ఐక్యత తీసుకురావటానికి, స్త్రీల చదువు, ముస్లింలలో రాజకీయ అవగాహన, ఒక రకంగా చెప్పాలంటే, ఆంధ్ర మహాసభ తీరులోనే పనిచేసింది. 1935లో భారత ప్రభుత్వ చట్టం వచ్చి ఎన్నికలు మొదలయిన తరువాత, హైదరాబాదు రాజ్యంలో రాజకీయ సంస్కరణల కోసం, బాధ్యతాయుత ప్రభుత్వం కోసం హైదరాబాదు రాష్ట్ర కాంగ్రెసుతోనూ, నిజాం ప్రభుత్వంతోనూ అనేక చర్చలు జరిపింది. ఈ చర్చలు 1944 వరకు కొనసాగాయి. 1946–47ల మధ్య పరిమిత ఓట్ల ఎన్నికలలో పాల్గొని, మంత్రివర్గంలో దళిత మంత్రులతో కలిసి పనిచేసింది. 1947లో బ్రిటిషు వారు భారత దేశానికి స్వతంత్రం ప్రకటించిన తరువాత, శాంతి భద్రతలు పూర్తిగా విచ్ఛిన్నమైన హైదరాబాదు రాజ్యంలో పోలీసులకి సహాయ పడటానికి ఆ పార్టీ అధ్యక్షుడు స్వచ్ఛంద రక్షణ దళం వుండాలని ప్రతిపాదించాడు. హైదరాబాదు రాజ్యాన్ని పరిరక్షించాలన్న ఆకాంక్షతో ఇటువంటి దళాన్ని సమర్థించిన వారిలో బి. శ్యామసుందర్ కూడా వున్నారు. ఇటువంటి ఆకాంక్ష అప్పట్లో అనేక మందిలో ఉందనటానికి నిదర్శనం వీరిలో ముస్లింలే కాక, దళితులు, బహుజనులు, రెడ్డి కులాల వారు కూడా వున్నారని చారిత్రకంగా రికార్డు చేయబడి వుంది. దీనికి నిజాం ప్రభుత్వం సహాయం చేసిందా, లేదా అన్నది ఇప్పటికీ తేలని చర్చ.
అయితే ఈ రజాకార్లలో చాలామందికి కర్రలు, కత్తులు తప్ప తుపాకులు లేవని అటువంటి వారు హైదరాబాదు రాజ్యాన్ని భారత సైన్యం నుండి రక్షిస్తారనుకోవటం హాస్యాస్పదమని బీబీసీ, టైమ్స్ పత్రికల జర్నలిస్టులు రాసారు. కానీ తెలంగాణ గ్రామాలలో రెడ్డి దొరలు ఇటువంటి వారిని ప్రయివేటు సైన్యంగా వాడుకుని కమ్యూనిస్టు ఉద్యమకారులని, కొంత మేరకి కాంగ్రెసు వారిని భయభ్రాంతులని చెయ్యటానికి, చంపటానికి వాడుకున్నారనేది వాస్తవం. ఈ భయం వల్ల రెండు, మూడు లక్షల మంది ప్రజలు హైదరాబాదు రాజ్యాన్ని వదిలి కొంత కాలం వేరే ప్రాంతాలకి వలస వెళ్లారనేది కూడా వాస్తవమే. దీనికి మందుముల నరసింగరావు, పుచ్చలపల్లి సుందరయ్య పుస్తకాలే సాక్ష్యాలు. వట్టికోట ఆళ్వారుస్వామి రాసిన గంగు నవల కూడా దీనికి అద్దం పడుతుంది.
అయితే, జరిగిన దమనకాండ, హింస గురించిన సమాచారం ఎంతమేరకు సహేతుకమైనదో, ఎంతమేరకు అసత్య ప్రచారంలో ఉన్నదో అన్నది చర్చనీయాంశం. ఒక పక్క భారత సైన్యం కాంగ్రెసు వాదులని, ఆర్య సమాజ్ వారినీ, హైదరాబాదు రాజ్య సరిహద్దుల్లో ‘సరిహద్దు కేంపులలో’ పెట్టి, తుపాకులు, శిక్షణ ఇచ్చి సరిహద్దు గ్రామాల ప్రజలపై దాడులు జరిపి, వాటిని రజాకార్ల హింసగా ప్రచారం చేసిందనటానికి అనేక సాక్ష్యాలున్నాయి. ప్రజలపై జరిపే దాడుల్ని కూడా విమోచన పోరాటంలో కలిపెయ్యటంలో వున్న అనర్థాన్ని మనమింకా అర్ధం చేసుకోలేదనిపిస్తుంది. రజ్వీని, ఇత్తెహాదుని తీవ్రంగా వ్యతిరేకించిన అప్పటి ఔరంగాబాదు కలెక్టరు మొహమ్మద్ హైదర్ 2012లో వచ్చిన ‘అక్టోబర్ కూ’ అన్న తన జ్ఞాపికలో ఈ విషయం గురించి వివరంగా రాసారు. సరిహద్దు గ్రామాల్లో నివసించిన కుటుంబాలకి ఇప్పటికీ ఆ ‘స్వతంత్ర పోరాట యోధులు’ తమపై రాత్రులు జరిపిన ఆ దాడులు బాగా జ్ఞాపకమే. హైదరాబాదు చరిత్రపై వచ్చిన అనేక సాధికారిక పుస్తకాల్లో హైదరాబాదు స్వాతంత్ర పోరాట యోధులు చేసిన అల్లర్లు, దాడుల గురించి బాహాటంగానే రాసారు. నిజమైన రజాకార్ల దాడుల్ని తెలంగాణ గ్రామాల్లో తిప్పికొట్టిన ఉదంతాలు సాయుధ పోరాట లిఖిత చరిత్రలోనూ మనకి చాలానే కనిపిస్తాయి. మరోపక్క, కమ్యూనిస్టు పార్టీ కార్యకర్తలు రజాకార్లన్న అనుమానంతో అమాయకులైన ముస్లింలని చంపిన సంఘటనలు ఉన్నాయని స్వయంగా రావి నారాయణరెడ్డి, భీంరెడ్డి నరసింహారెడ్డి వంటి పెద్ద నాయకులే ఒప్పుకున్నారు. అంటే, 1947–1948 మధ్య రాజ్యేతర సాయుధబలగాలు అన్నివైపులా తమ తమ పోరాటాల పేరుతో హింసకి పాల్పడ్డాయి. రాజ్యేతర సాయుధబలగాలన్నీ ప్రమాదభరితమే అయినప్పుడు కేవలం రజాకార్ల హింస గురించే అప్పుడూ, ఇప్పుడూ ఎక్కువగా రాయబడింది. సులువనేగా?
ఆ సమయంలో అన్నిరకాల సాయుధబలగాలు చేసిన హింసగురించి దొరికిన సాధికారిక సాక్ష్యాధారాలని పోల్చిచూస్తే ఆ తరువాత రాసిన అనేక చరిత్రరచనల్లో రజాకార్లవల్ల జరిగిన హింసని ఎక్కువచేసి చూపించారని తెలుస్తుందని, రజాకార్లు చేసే హింసపై వచ్చినకథనాలు అప్పుడేపుట్టిన భారతరాజ్యానికి హైదరాబాదు రాజ్యంపైకి సైన్యాన్ని పంపటానికి ప్రధాన కారణంగా ఉపయోగపడ్డాయి అని, సునీల్ పురుషోత్తం అనే చరిత్రకారుడు సాధికారంగా వివరించారు. భారత ప్రభుత్వం ఆ సమయంలో హైదరాబాదుపై విడుదల చేసిన శ్వేత పత్రం చూస్తే, సాధారణ ప్రజలకు పోలీసుల నుంచి ఎదురయిన రోజువారీ వేధింపులు ఎక్కువగా, రజాకార్ల హింస తక్కువగా ఉంటుంది. ఇలా సైనికప్రయోగం చేసి ‘హైదరాబాదు రాజ్య విముక్తి’ కోసం ‘రజాకార్లని అణచివేయటాన్ని’ రాజకీయ ప్రయోజనాలకు ఉపయోగించుకున్న ఘనత భారత జాతి-రాజ్యానికి దక్కుతుంది. ఇలా, అప్రమేయంగా, రజాకార్లఅణచివేత సిద్ధాంతాన్ని అనేక రకాల రాజకీయ ప్రయోజనాలకు వాడుకోవటానికి నాంది పలికింది కూడా.
రజాకార్ల జ్ఞాపకాలు, రాజకీయ ప్రయోజనాలు - 2
http://www.andhrajyothy.com/artical?SID=467886
విస్తృత రాజకీయ, చారిత్రిక సందర్భం నుంచి విడదీసి దొరల పీడన, రజాకార్లుతో నిండిన హైదరాబాదు రాజ్యాన్ని తెలుగు సినిమాలు, సాహిత్యం ద్వారా ప్రజా సంస్కృతిలో భాగం చేసి, ప్రజల జ్ఞాపికల్లో నాటుకునేలా చేసారు. ఇటువంటి అమూర్త రజాకార్ల జ్ఞాపికలే ఇప్పుడు అనేక మంది మనస్సులో చరిత్రగా రూపుదిద్దుకుని ప్రస్తుత హిందూత్వ రాజకీయాలకి ముడి సరుకుగా ఉపయోగపడుతున్నాయి.
భారత సైన్యం హైదరాబాదు రాజ్యాన్ని స్వాధీనం చేసుకున్న వెనువెంటనే గ్రామాల్లో రజాకార్లని అంతమొందించే పేరుతో ముస్లిములపై పెద్దఎత్తున హింస, అత్యాచారాలు జరిగాయి. ‘రజాకార్లు’ చేసిన హింసకు ‘ప్రతి హింస’గా చెప్పుకుంటూ కాంగ్రెసు వాదులు, హైదరాబాదు ఉద్యమకారులు, కొన్ని హిందూ బృందాలు పాల్పడిన ఈ హత్యాకాండను ఖండిస్తూ... పద్మజా నాయుడు రాసిన ఉత్తరంతో స్పందించి అప్పటి ప్రధాని నెహ్రూ పంపిన సుందర్లాల్ ఇటువంటి మారణకాండలో 40,000 మందికి పైగా మరణించి వుంటారని తనరిపోర్టులో రాస్తే, ఆ నివేదికని బ్రిటిషు పార్లమెంటు చర్చించింది కానీ, భారత పార్లమెంటులో చర్చకు రాలేదు. ఈమధ్యే వచ్చిన ఏ.జి. నూరాని పుస్తకంలో ఆయన ఈ విషయాలని చర్చించారు. అట్లాగే సునీల్ పురుషోత్తం తనవ్యాసంలో ఈ దారుణ హింస ద్వారా కొత్తగా ఏర్పడిన భారత జాతి-రాజ్యం ముస్లింలని ఒక పెద్ద రాజకీయ సమూహ స్థాయి నుంచి ఒక మతపరమైన మైనారిటీగా కుదించి తనలో కలుపుకుందని ప్రతిపాదించారు. ఇది ‘రజాకార్లని అణిచేప్రక్రియ’లో ఒనకూడిన రెండవ రాజకీయ ప్రయోజనం.
ఆ తరుణంలో జనరల్ జయంతినాథ్ చౌదరి ఆధ్వర్యంలో ఏర్పడ్డ సైనిక ప్రభుత్వం అన్ని చోట్ల చెలరేగిన హింసని తగ్గించాలన్న ఉద్దేశంతో - రజాకార్ల సానుభూతి పరులు, రజాకార్లు, కాంగ్రెసు సభ్యులు, ఆర్య సమాజ్ ప్రచారకులు, హైదరాబాదు రాజ్య ఉన్నతాధికారులు - అందరినీ జైల్లో పెట్టింది. సాక్ష్యాధారాలు లేకపోవటం వల్ల రజాకార్ల సానుభూతి పరులని వదిలేస్తూ, వారితో పాటు, జైళ్లలో వున్న ‘హిందూ’ ఉద్యమకారులని కూడా తేలిక శిక్షలతో లేదా శిక్షలు లేకుండా వదిలేసింది. వారిది ప్రతి హింస మాత్రమే నని, వారు రజాకార్ల హింసని తట్టుకోలేక ప్రతి హింసకి పాల్పడ్డారని బలంగా అధికారులు నమ్మటమే దీనికి కారణమని టేలర్ షర్మన్ అనే చరిత్రకారిణి ఈ మధ్యే రాసిన పుస్తకంలో అప్పటి కేంద్ర, రాష్ట్ర అధికారుల మధ్య జరిగిన పలు ఉత్తర ప్రత్యుత్తరాలు, అప్పటి వార్తా పత్రికల నివేదికల ఆధారంగా నిర్ధారించారు . ఇలా 1950 లలో అనేక మంది నేరస్థులు శిక్షలు లేకుండా బయట పడ్డారు. ఇది విమోచన పోరాట చరిత్ర వల్ల నెరవేరిన మరొక పరోక్ష ప్రయోజనం.
ఈ చరిత్రకారిణే ఇంకొక విషయం కూడా సాక్ష్యాలతో సహా చెప్పారు. హిందువులు చేసింది ప్రతి హింసగా నమ్మటం వల్ల సైనిక ప్రభుత్వం ముస్లింలపై జరిగిన హింసా కాండని గుర్తించటానికి నిరాకరించింది అని. అప్పటి జనరల్ చౌదరి ప్రభుత్వం ప్రధాన మంత్రి నెహ్రు నుంచి, కేంద్ర ప్రభుత్వం నుంచి ఎన్ని ఉత్తరాలు వచ్చినా పట్టించుకోలేదు. స్థానిక ముస్లిం రాజకీయవేత్తలు, పెద్ద మనుషులు ఎన్ని సార్లు ప్రభుత్వాన్ని అర్థించినా లక్షలాది బాధిత ముస్లింలకు సహాయ కార్యక్రమాలు చేపట్టలేదు. ప్రకటించిన కార్యక్రమాలకి డబ్బులివ్వలేదు. దీని వల్ల ముస్లింల నుంచి భూములు, ఇళ్ళు లాక్కున్న వాళ్లకి సాధికారత లభించింది. ఇది రజాకార్లని అణచే వ్యూహం వల్ల లభించిన నాల్గవ రాజకీయ ప్రయోజనం.
ఈ ప్రతి హింస సిద్ధాంతాన్ని ఇంకా ముందుకి తీసుకెళ్లి, హిందువులకి సమన్యాయం చెయ్యాలంటే, ముస్లిం ఉద్యోగుల్ని బర్తరఫ్ చెయ్యాలని లేదా వారి స్థాయి తగ్గించాలని, మరి కొంత మందిని శిక్షించాలని కూడా ప్రభుత్వం నిర్ణయించింది. అలా కొన్ని నెలల్లో దాదాపు 75 వేల మంది ఉద్యోగుల్ని పదవుల్లోంచి అకారణంగా తొలగించింది. మొహమ్మద్ హైదర్ వంటి జిల్లా కలెక్టర్లని అరెస్టు చేసి జైళ్లలో పెట్టింది. పాత బస్తి ముస్లింల ఆర్థిక పతనంపై 1960 లలో రషీయుద్దీన్ ఖాన్ చేసిన సర్వేలో అంతకు ముందటి ఉస్మానియాలో పనిచేసిన అధ్యాపకులతో సహా అనేక మంది రిక్షాలు నడుపుతున్నారని, పేదరికం విపరీతంగా పెరిగిందని, అప్పటి రిక్షాలు లాగే వారిలో 80% ముస్లింలే నని తేలింది. అలా ముస్లింలని రజాకార్ల అణచివేత పేరుతో, నిజామ్ వ్యతిరేకత పేరుతో, కోలుకోలేని విధంగా దెబ్బ తియ్యటం, ఈ చరిత్ర వల్ల లభించిన ఐదవ రాజకీయ ప్రయోజనం.
ఇకపోతే, రజాకార్ల పేరుతో ఇప్పటికీ నెరవేరుతున్న పెద్ద ప్రయోజనం, ఏభయ్యేళ్ల నుండి హైదరాబాదు ముస్లిం ప్రజల మద్దతు వున్నమజ్లీస్ పార్టీని రజాకార్ల వారసులు అన్న పేరుతో మత తత్వ పార్టీగా చిత్రీకరించటం. స్వాతంత్ర్యానంతరం 1957లో పునర్జీవనం పొందిన ఈ పార్టీ భారత రాజ్యాంగ పరిధిలో పనిచేస్తామని, పార్టీ ఎజెండా ని మార్చుకుని లౌకిక సిద్ధాంతాన్ని ఎన్ని దశాబ్దాలు మోసినా, వీలున్నప్పుడల్లా వారిని స్వాతంత్ర పూర్వ రజాకార్ల వారసులు అనటం మామూలయి పోయింది. ఉదాహరణకి, 2010 లో అప్పటి ఆంధ్రప్రదేశ్ అసెంబ్లీ లో తెలంగాణ ఉద్యమకారులపై కేసులు ఎత్తివేయాలని పెద్ద చర్చ నడిచినప్పుడు, అక్బరుద్దీన్ ఒవైసి పాత బస్తీ యువకులు కూడా తెలంగాణ లో భాగమేనని, ఉగ్రవాదులనే పేరుతో పెట్టిన అబద్ధపు కేసుల వల్ల వారి జీవితం, చదువు నాశనమవుతోందని, కాబట్టి వాటిని కూడా ఎత్తివేయాలని అర్థిస్తే, అన్ని పార్టీలు బీజేపీ నుంచి వామపక్ష వాదులతో సహా కూడగట్టుకుని మజ్లీస్ని రజాకార్ల వారసులని నిందించాయి. ఇలా రజాకార్ల వారసులన్న నింద దీర్ఘ కాలంగా ముస్లింలు ఎన్నుకుంటున్న ఒక పార్టీని, వారు ప్రాతినిధ్యం వహిస్తున్న ముస్లింలని, తెలుగు సమాజం నుంచి వేరు చెయ్యటానికి, దూరంగా ఉంచటానికి ఉపయోగపడింది.
విస్తృత రాజకీయ, చారిత్రిక సందర్భం నుంచి విడదీసి దొరల పీడన, రజాకార్లుతో నిండిన హైదరాబాదు రాజ్యాన్ని తెలుగు సినిమాలు, సాహిత్యం ద్వారా ప్రజా సంస్కృతిలో భాగం చేసి, ప్రజల జ్ఞాపికల్లో నాటుకునేలా చేసారు. ఇటువంటి అమూర్త రజాకార్ల జ్ఞాపికలే ఇప్పుడు అనేక మంది మనస్సులో చరిత్రగా రూపుదిద్దుకుని ప్రస్తుత హిందూత్వ రాజకీయాలకి ముడి సరుకుగా ఉపయోగపడుతున్నాయి.
నిజాం వ్యతిరేకత లాగే, రజాకార్ల వ్యతిరేకత ముస్లిం వ్యతిరేకతకు చిహ్నంగా పనిచేస్తుంది. కుల వ్యతిరేక రాజకీయాలతో, ప్రాంతీయ స్పృహతో ప్రజాస్వామ్యీకరించబడిన తెలంగాణ సమాజాన్ని రజాకార్లనే (లేదా నిజాం) డెబ్బై ఏళ్ల ముసలి భూతం సహాయంతో ముస్లిం వ్యతిరేక హిందువులుగా ఐక్యం చెయ్యటానికి ‘విమోచన వాదం’ ఇప్పుడు ప్రయత్నిస్తోంది. ప్రతి ప్రాంతంలో, ప్రతి సందర్భంలో ‘ప్రతి హింస’ సిద్ధాంతాన్ని హిందుత్వ వాదులు ముస్లిం వ్యతిరేకత ని పెంపొందించటానికి అన్ని మాధ్యమాల (ముఖ్యంగా సామాజిక మాధ్యమాలు) ద్వారా వాడుకుంటున్న వాస్తవం ఈ రోజు మన ముందు వుంది. డెబ్బై ఏళ్ల పాటు నిరంతరాయంగా ముస్లిం వ్యతిరేక రాజకీయ ప్రయోజనాలకు ఉపయోగపడిన హైదరాబాదు రాజ్య రజాకార్ల అణచివేత సిద్ధాంతాన్ని - మళ్ళా అందరికీ గుర్తు చేస్తామని ప్రకటిస్తున్న విమోచన వాదులు, సెప్టెంబర్ 17 ని తెలంగాణ విమోచన దినంగా ప్రకటించాలని వాదిస్తున్న రాజకీయ శక్తులు ఏ ప్రయోజనాలకు వారిని ఉపయోగించుకుంటారో పెద్దగా ఊహించనక్కర్లేదు. కానీ అటువంటి రాజకీయాలని వ్యతిరేకిస్తున్న ప్రజాస్వామ్య తెలంగాణ వాదులు, సామాజిక తెలంగాణ వాదులు ఇటువంటి విమోచన చరిత్ర రచనలని, జ్ఞాపికలని నిర్ద్వంద్వంగా వ్యతిరేకించాల్సిన అవసరం వుంది.
(సమాప్తం)
డాక్టర్ ఏ. సునీత
(మిగతా భాగం రేపటి సంచికలో)
డాక్టర్ ఏ. సునీత
No comments:
Post a Comment